Historia polskich nazwisk

Każdy z nas zastanawiał się nad etymologią swojego nazwiska. Chcielibyśmy wiedzieć, kiedy powstało, skąd pochodzi i co oznacza lub kiedyś oznaczało. Warto w tym celu sięgnąć do słowników nazwisk współczesnych jak i staropolskich nazw osobowych.

Proces kształtowania się nazwisk. W wieku XII istniał jednoimienny system nazywania ludzi. W kolejnym stuleciu pojawił się system dwuimienny: nazwa + imię ojca (np. Bogdan syn Sulema), nazwa + określenie skąd pochodził (Przedbor z Mazowsza), nazwa + określenie (Bogwał Brukał).

Wiek XIV – szlachta, oprócz systemu jednoimiennego nazywania, zaczęła stosować system dwuimienny: imię + funkcja pełniona, nazwa zawodu (Przecsław kasztelan poznański), imię + określenie odojcowskie, imię + nazwa miejscowości (Albert z Kijanczyna), imię + przezwisko (Dobiesław zwany Pięta), imię + nazwa zawodu. Mieszczanie używali systemu dwuimiennego (Ciechosław sołtys z Wodzisławia), a chłopi określani byli nazwami jednowyrazowymi.

W wieku XV chłopi, oprócz samego imienia, posługiwali się już formą dwuwyrazową (Jan Wieksza), gdzie druga część często miała charakter przezwiska. Szlachta, oprócz samego imienia, stosowała: imię + nazwa miejscowości skąd pochodził (Jan z Oleśnicy), imię + nazwa osobowa (Piotr Gramatyka).

Od końca XVI zaczęło się utrwalać nazwisko w warstwie szlacheckiej i zaczęto je przekazywać z ojca na syna. Chłopów nazywano wówczas określeniami jedno- lud dwuwyrazowymi.

Wiek XVII – szlachta nosiła już nazwiska dziedziczne, tak jak i bogate mieszczaństwo. Biedniejsi mieszkańcy miast i chłopi nie mieli jeszcze ustalonych nazwisk: biedne mieszczaństwo używało imienia wraz z określeniem zawodu.

Spisy mieszkańców miast i wsi z XVIII stulecia wskazują na istnienie systemu nazywania niemal identycznego z dzisiejszym. Od XVIII system ten składał się z imienia i drugiego określenia. Bywało, że imiona chłopów były zapisywane w formie zdrobniałej i ponadto zdarzały się jeszcze wahania w drugim określeniu (Błażej Wierusz vel Zielonka). 

Stosowanie nazwisk wynikało ze zwyczajowego prawa a nie z prawa cywilnego. Ludzie używali nazwisk, bo były im one potrzebne w życiu społecznym. Do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej obowiązek posiadania nazwiska nie istniał. Posiadanie nazwisk wprowadziły władze zaborcze.

Przyczyny powstania nazwisk: pod koniec XVI wieku zaczęły utrwalać się nazwiska dla warstwy szlacheckiej, które nadawano urzędowo, zwłaszcza nowo nobilitowanym: w 1580 roku nadano szlachectwo Walentemu Wąsowiczowi i nowe nazwisko Polotyński. Synody polskie z 1593 i 1602 także przyczyniły się do powstania i utrwalenia nazwisk. Metryki kościelne stały się źródłem, dokumentem prawnym, a metryki kościelne od XVIII wieku wprowadzono do akt sądowych. Zmiany nazwiska dokonywała kobieta w momencie zawarcia związku małżeńskiego, przysposobione dziecko i neofici.

Długo nazwisk nie posiadali Żydzi. Już za czasów panowania Augusta Poniatowskiego przygotowany był projekt obowiązkowego przybrania przez nich nazwisk, ale dopiero władze zaborcze wprowadziły ten nakaz. W zaborze austriackim w 1787r. nakazano przybrać Żydom nazwiska. Podobne rozporządzenia wprowadzono w zaborze pruskim w 1796 roku i w rosyjskim. Po rozbiorach na ziemiach polskich obowiązywał system prawny państw zaborczych. Zabraniano zmiany nazwisk (rozporządzenie w zaborze pruskim z 1812 i 1822, w austriackim z 1826). Nie było natomiast uregulowane nadawanie nazwisk dzieciom, których rodzice byli nieznani – wówczas nazwisko nadawały władze administracyjne lub szpitalne.

Po I wojnie światowej dawne zwyczaje i ustalenia prawne zostały przyjęte przez prawodawstwo Polski.

Według danych z 1990 roku w Polsce funkcjonowało 405 670 nazwisk.

Źródła: Kazimierz Rymut, Nazwiska Polaków, Wrocław 1991.

Kazimierz Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, Kraków 1999, tom 1 i 2.