Budowa i pochodzenie polskich nazwisk

          Polskie nazwiska można podzielić na dwie grupy (wg podziału zastosowanego przez Kazimierza Rymuta):

1. rodzime: powstałe z wyrazów pospolitych (Głowa, Piękny, Piąty, od nazw zawodów: Hutnik, Bartnik, części ciała: Morda, oznaczające produkty pracy człowieka np. Stół, Nóż),

z imion słowiańskich i chrześcijańskich (powstały prestiż społeczny człowieka powodował utrwalenie się w środowisku jego imienia i dlatego nadawano go potomkom. Nazwiska pochodzą od imion staropolskich, np. Dobromir, Męcimir, skracanych Myślim od Myślimir, zdrobnionych, imion chrześcijańskich np. Adam, formy zdrobniałe np. Adamczak, Adamik.), 

z nazw geograficznych (nazwiska te wskazują na miejscowości, z której pochodziła dana rodzina, np. Jan z Bochni, Jan Bochnia, Jan Bocheński – oznaczało to samo – Jana z Bochni,  lub na miejsca, w których żyła np. Jan Wisła).

Często nazwa osobowa, od której pochodzi nazwisko, ulegała modyfikacjom językowym: od wyrazu „biały” powstało nie tylko nazwisko Biały, ale także zmodyfikowane: Białosz, Bielic; od Jana - Janisz, Jankiewicz. Nazwiska tworzono za pomocą dodawanych przyrostków: -isz –ski –kiewicz –czak: Jankiewicz pochodzący od Janka a ten z kolei od Jana, Szymczak od Szymka i od Szyma. Trudno jest ustalić chronologię powstawania nazwisk: Janczak mógł powstać bezpośrednio od Jana. Nazwiska powstałe od wyrazów pospolitych tworzono za pomocą przyrostków:

-a: Biega (biegać), Anioła (syn Anioła);

-ę: w średniowieczu wskazywało na osobę młodą lub stanowiło formę odojcowską np. Pietrzę – młody Piotr lub syn Piotra, ten przyrostek często stosowano na terenie dawnej ziemi sanockiej np. Jakubcze,

–i –y: Dęby, Rybi.

- a także nazwiska na –o –u, i z przyrostkiem: -icz –owicz, które pochodzą od –ic –owic.

  

2. obce pochodzenie polskich nazwisk – nazwiska wywodzące się z języków narodów z którymi sąsiadowaliśmy, i z którymi łączyła nas historia:  np. pochodzące z Niemiec: imiona Eberhard, nazwy pochodne od wyrazów pospolitych np. Bauer (chłop), Schmied (kowal). Nazwiska te ulegały zmianom w języku polskim: samogłoski z umlautem zastępowano innymi samogłoskami: Bruckner – Brykner, sch zastępowano sz: Schmied – Szmid, Szmed. Takie polszczenie nazwisk tworzyło formy: Szmidecki, Szmidkowski, Szmitkowski. Dokonywano także tłumaczeń nazwisk niemieckich: Weiss stawał się Białym, Lang - Dłużyńskim.

Nazwiska polskie, na tworzenie których wpływ miał język ukraiński i białoruski - oto kilka cech językowych wskazujących na wschodnie pochodzenie nazwiska: w miejsce polskiego ą oraz ę jest u lub a, g – h, rz –r , ć – t, -ro- -rzo- -rze- jest –oro- -ere-. Charakterystyczne końcówki nazwisk: -uk –czuk –enko –iszyn –yszyn –ów –ko. I tak, jak wcześnie wskazano, nazwiska powstawały od wyrazów pospolitych: Huba (pol. Gęba), Tychy (Cichy), Repa lub Ripa (Rzepa), Soroka (Sroka). Nazwiska pochodne od imion: Iwan (Jan), Kiryło lub Kuryło (Cyryl), Taras, Awdiej. Od nazw miejscowości: Drohobycz – Drohobycki, Stanisławów – Stanisławowski, Lwów – Lwowczyk, Siemiatycze – Siemiatycki.

Nazwiska pochodzące z języka rosyjskiego: Grigoriew, Grigorjew, Dołgow.

Nazwiska mające swe źródła w języku czeskim – np. Holubek, Wrana, Mrazek, Dejmek, Szajnocha, Matejko.

Pochodzące z języka litewskiego – charakterystyczne zakończenia –ajtis –tis –ojć: Jakajtis, Żemajtis, Szapajtis, Giedrojć. Istnieją nazwiska pochodzenia litewskiego, utworzone od polskich imion, które przejęli Litwini: Marczukajtis, Mikołajtis, Filipajtis, Jankojć, Jurkojć. Polonizowanie litewskich nazwisk poprzez dodanie przyrostka: -owicz –ski –owski –iński: Bujwidajtis – Bujwidowicz, Laudynajtis – Laudyński, Dragunajtis – Draguński.

Nazwiska spolonizowanej ludności tatarskiej: dołączano przyrostki –owicz –icz: Achmetowicz, Ajsicz, Bazarowicz, Bołsunowski.

Nazwiska pochodzące z: Rumunii od XVII - Bachleda, Haręża, Durda, Węgier - Batia, Batory, Szyposz, Francji od wieku XVII - Cordeille stało się Kordyl, Descourt – Deskur, Lauder – Lodorski. Włoskie pojawiają się w wieku XVI - Dzyboni, Boratyni, Kortin.

Pamiętajmy – nazwiska w języku polskim odmieniamy!

Opracowano na podstawie: Kazimierz Rymut, Nazwiska Polaków, Wrocław 1991.

Kazimierz Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, Kraków 1999, tom 1 i 2.